Uczony, konstruktor, optyk, rytownik, browarnik, ławnik i rajca miejski. Jan Heweliusz urodził się 28 stycznia 1611 r. w zamożnej gdańskiej rodzinie luterańskiej. Został ochrzczony w kościele parafialnym św. Jana w Gdańsku. Pierwsza wzmianka o przodku Jana Heweliusza pochodzi z 1434 r. Gert Hevelke kupił wówczas na Żuławach Steblewskich dwór oraz trzy wsie. Na początku XVI stulecia wnuk Gerta Hevelke – Hans przeniósł się do Gdańska. Tam zajął się handlem suknem i został właścicielem kamienicy przy Targu Rybnym. Browarnictwem zajmowali się pradziad Jana Heweliusza – Nickel, jego dziad – Michael oraz ojciec – Abraham. Matka sławnego astronoma Kordula Hecker, podobnie jak babka ze strony ojca, pochodziła z mieszkającej na Starym Mieście gdańskiej rodziny patrycjuszowskiej. W 1635 r. Jan poślubił Katharinę Rebeschke, a po jej śmierci, w 1664 roku zawarł związek małżeński z 16-letnią Elżbietą Koopmann. Z tego małżeństwa przyszło na świat czworo dzieci – syn astronoma Johann Adeodatus (zmarł po roku) i trzy córki: Katharina Elisabeth, Juliana Renata oraz Flora Constantia.
Studia i podróże zagraniczne
Po zakończeniu nauki w gdańskim Gimnazjum Akademickim Jan Heweliusz podjął w 1630 r. studia prawnicze na uniwersytecie w Lejdzie (Holandia). Wybór kierunku studiów był zgodny z życzeniem ojca, który chciał przygotować syna do zawodu kupieckiego. Jednak to właśnie podczas kilkuletniego pobytu w krajach Europy Zachodniej wykrystalizowały się ostatecznie zainteresowania astronomiczne gdańszczanina. Pierwsze obserwacje nieba przeprowadził już podczas podróży morskiej do Holandii w 1630 r. Przez cały okres pobytu za granicą utrzymywał ożywioną korespondencję ze swoim gdańskim mistrzem, Peterem Krügerem. Idąc za wskazówkami Krügera młody Heweliusz dokonywał w Holandii, Anglii i Francji zakupów książek, rycin oraz instrumentów astronomicznych, których brakowało w Gdańsku. W celu pogłębienia zainteresowań naukowych Jan przerwał studia prawnicze i w 1631 r. udał się do Londynu, a następnie do Paryża, gdzie nawiązał kontakt z badaczami zajmującymi się matematyką, fizyką oraz astronomią. W 1632 r. zetknął się w Awinionie ze znanym jezuickim uczonym o. Athanasiusem Kircherem. Efektem tego spotkania była m.in. rycina wykonana przez Heweliusza do jednej z prac Kirchera ukazująca słoneczny zegar refleksyjny. Choroba ojca zmusiła Heweliusza do rezygnacji z planowanej podróży do Włoch. W 1634 r. powrócił do Gdańska.
Kamienice i obserwatorium
W 1635 r. Jan Heweliusz został właścicielem dwóch kamienic oraz browaru przy ul. Korzennej – posagu pierwszej żony astronoma, Kathariny. W 1649 r. zostały do niej dołączone dom i browar należące do rodziny Hevelke, odziedziczone przez Jana Heweliusza po śmierci ojca. W tych trzech kamienicach astronom spędził wraz z rodziną kilkadziesiąt lat swojego pracowitego i aktywnego życia. Od frontu były usytuowane trzy domy mieszkalne, na tyłach zaś browar oraz inne budynki gospodarcze. Na dachach kamienic powstało jego słynne obserwatorium astronomiczne.
Browarnictwo
Rodzina Hevelke od pokoleń zajmowała się handlem zbożem, operacjami finansowymi, a także browarnictwem. W 1636 r. Jan Heweliusz wstąpił do cechu browarników i przejął w zarząd interesy odziedziczone przez żonę. W 1643 r. został starszym tego cechu, a po śmierci ojca w 1648 r. scalił oba zakłady. Prowadzenie przedsiębiorstwa przez Jana Heweliusza przypadło na okres niekorzystnej sytuacji dla tej gałęzi wytwórczości w mieście. Poradził sobie jednak z niekorzystną koniunkturą, spowodowaną między innymi wzrostem podatków od słodu, konkurencyjną produkcją piwa w sąsiednich miastach i początkiem wojen szwedzkich. W swoim browarze wytwarzał piwo jopejskie określane jako napój dubeltowy, do którego produkcji zużywano dwa razy więcej słodu jęczmiennego. Trunek uchodzący za jeden z najlepszych w Europie miał ciemną barwę i był przygotowywany w chłodnych miesiącach, czyli od września do początku maja.
Kariera urzędnicza
Jan Heweliusz zajmował wysoką pozycję w strukturach władz Gdańska. Jego kariera z racji miejsca zamieszkania związana była głównie ze sprawowaniem urzędów w Starym Mieście. W latach 1640–1641 był administratorem kościoła św. Katarzyny W 1641 został ławnikiem, a w 1651 roku rajcą Starego Miasta. Jako jedyny przedstawiciel tej dzielnicy zasiadł w Radzie Głównego Miasta. Jako rajca zajmował się sądownictwem, opieką lekarską i szpitalnictwem, a jako inspektor z ramienia Rady – cechami piwowarów, wiadrowników, szklarzy, kramarzy i rzeźników. Do roku 1687 był rajcą, a także kilkukrotnie pełnił urząd rzecznika oraz sędziego Starego Miasta.
Astronomia
Heweliusz posiadał bogate instrumentarium badawcze, które samodzielnie konstruował i gromadził przez wiele lat. Uważał, że każdy uczony powinien sam wykonać przydatną aparaturę pomiarową i brać tym samym odpowiedzialność za jej dokładność. Instrumenty wykorzystywane przez astronoma można podzielić na przyrządy do obserwacji w danym miejscu oraz lunety. Pierwsze z nich konstruował na podstawie doświadczeń Tycho Brahe, odpowiednio je udoskonalając. W tego typu instrumentach Heweliusz stosował dodatkowe śruby umożliwiające drobne korekty w zakresie położenia miernika. Większe konstrukcje starał się odpowiednio zrównoważyć, tak aby nie następowało przesunięcie urządzenia w czasie pomiaru. Do skonstruowania takich przyrządów potrzebna była nie tylko wiedza przyrodnicza, ale także znajomość rzemiosła odlewniczego i kowalstwa. Lunety wzorował Heweliusz na instrumentach wcześniejszych astronomów. Sam szlifował ich soczewki, aby uzyskać jak najlepszą optykę. Waga tych przedmiotów powodowała, że gdańszczanin tworzył skomplikowane zawieszenia mające unieść ciężar instrumentów. Poza przyrządami astronomicznymi uczony miał w swojej kolekcji peryskop, którego był wynalazcą. Jako jeden z pierwszych zastosował w mikroskopie śrubę umożliwiającą dowolne przesuwanie tubusa.
Przez wiele lat jego gdańskie instrumentarium stanowiło jedyne poważne obserwatorium naukowe w Europie. Dokładne rysunki instrumentów badawczych, kwadrantów, sekstantów, oktantów, kwadrantów horyzontalnego oraz azymutowego umieścił Heweliusz w dziele Machinae coelestis pars prior. Według przekazów źródłowych instrumentarium astronoma spłonęło podczas pożaru obserwatorium w 1679 r. Gdański uczony podejmował również udane próby skonstruowania zegara wahadłowego, opierając się na teoretycznych ustaleniach Galileusza. W tym samym czasie podobne prace prowadził holenderski badacz Christiaan Huygens, który pierwszy opublikował wyniki swoich badań i to ostatecznie on został uznany za wynalazcę zegara wahadłowego. Heweliusz interesował się również gnomoniką, czyli nauką o konstruowaniu zegarów słonecznych. Właśnie jemu jest przypisywany rozbudowany zegar słoneczny zdobiący elewację pałacu w Wilanowie.
Publikacje
Spuścizna naukowa po Janie Heweliuszu obejmuje około 20 napisanych po łacinie i opublikowanych w Gdańsku na przełomie lat 1647–1690 dzieł astronoma, a także kilkanaście artykułów ogłoszonych w periodykach Philosophical Transactions oraz Acta Eruditorum. Pierwszym jego wielkim dziełem była wydana w 1647 r. Selenographia sive Lunae descriptio, w którym przedstawiony został staranny opis Księżyca, informacje na temat budowy lunet i wykonywania soczewek oraz wyniki badań dotyczących planet, księżyców Jowisza, plam słonecznych. Dzieło opatrzono licznymi sztychowanymi własnoręcznie przez Heweliusza rycinami ukazującymi mapy Księżyca.
Publikacja dotycząca zagadnień związanych z Saturnem pod tytułem Dissertatio de nativa Saturni facie powstała w 1656 r. i była nieudaną próbą rozwiązania zagadek związanych z wyglądem tej planety. Do ważniejszych dzieł gdańskiego astronoma należy zaliczyć pracę poświęconą obserwacji metodą projekcji przejścia Merkurego przed tarczą słoneczną w maju 1661 r. pod nazwą Mercurius in Sole visus Gedani anno Christiano 1661. Wykorzystując obserwacje i obliczenia dotyczące komet, Heweliusz opublikował na temat tych ciał niebieskich kilka kolejnych prac. W 1665 r. powstała publikacja Prodromus cometicus zawierająca opis obserwacji komety pochodzącej z 1654 r. Długo przygotowywanym dziełem Heweliusza, liczącym 1006 stron, była Cometographia (1668 r.) dedykowana Ludwikowi XIV. Zaprezentowane w tej pracy rozważania dotyczące odległości, torów i właściwości komet zostały następnie rozwinięte przez ucznia astronoma – Georga Samuela Dörffela.
W 1673 r. ukazała się pierwsza część bogato ilustrowanej publikacji Machinae coelestis zawierająca dzieje badań astronomicznych wraz z opisem instrumentów używanych przez gdańskiego naukowca. Druga część tego dzieła – Machinae coelestis pars posterior (1679 r.), obejmowała skrupulatny opis wniosków z wykonywanych obserwacji. Jeszcze za życia Heweliusz rozpoczął przygotowywać do druku monumentalne dzieło Prodromus astronomiae cum Catalogo fixarum et Firmamentum Sobiescianum. Wyniki jego ostatniej pracy zostały wydane dopiero po śmierci. W 1690 r. za sprawą żony Elisabeth Koopmann ukazał się tom poświęcony gwiazdom stałym wraz z ich katalogiem oraz pięknym barokowym atlasem nieba gwiaździstego.
W 1664 Heweliusz został za swoje osiągnięcia wybrany pierwszym w historii zagranicznym członkiem londyńskiego Royal Society, a dwa lata później otrzymał propozycję kierowania nowym obserwatorium w Paryżu, tego stanowiska jednak nie przyjął.
Mecenasi Jana Heweliusza
Jan Heweliusz należał do osób stosunkowo zamożnych, jednak jego badania wymagały olbrzymich nakładów finansowych. Astronom szybko przekonał się, że na wsparcie ze strony rodzinnego miasta nie może liczyć, zaczął więc szukać mecenasów poza Gdańskiem. Heweliusz we wszystkich ważniejszych dziełach umieszczał dedykacje skierowane do monarchów, od których otrzymywał bądź spodziewał się otrzymać wsparcie finansowe. Król Jan Kazimierz, którego panowanie przypadło na okres wojen i konfliktów wewnętrznych, nie był w stanie udzielić gdańskiemu astronomowi realnej pomocy, pomimo, że wykazywał wielkie zainteresowanie jego badaniami – w 1659 r. wraz z królową Ludwiką Marią osobiście odwiedził Heweliusza, podziwiając jego słynne obserwatorium. W latach 1663–1672 astronom otrzymywał stałą pensję od króla Francji Ludwika XIV, za co odwdzięczył się stosownymi dedykacjami i ilustracjami. Końcowy okres działalności gdańskiego naukowca wiąże się z mecenatem ze strony polskiego króla Jana III Sobieskiego, któremu były dedykowane ostatnie dzieła Heweliusza. Podczas pobytu w Gdańsku w 1677 r. monarcha nie tylko przyznał astronomowi stałą roczną pensję, ale również zwolnił z podatków prowadzony przez niego browar. Za okazane łaski Heweliusz odwdzięczył się w sposób szczególny, umieszczając na mapie nieba nowy gwiazdozbiór, któremu w nawiązaniu do królewskiego herbu nadał nazwę Scutum sobiescianum (Tarcza Sobieskiego).
Jan Heweliusz zmarł 28 stycznia 1687 r. – dokładnie w dniu swoich 76. urodzin – i został pochowany w kościele św. Katarzyny w Gdańsku. Jeszcze w tym samym roku ku czci astronoma wybito dwa pośmiertne medale, a mowa pogrzebowa wygłoszona przez pastora Andreasa Bartha została wydana drukiem w roku 1688. W 1780 r. prawnuk astronoma Daniel Gottlieb Davisson ufundował epitafium Jana Heweliusza w kościele św. Katarzyny. W następnych wiekach zwiększone zainteresowanie postacią Heweliusza pojawiało się zazwyczaj przy okazji kolejnych rocznic urodzin i śmierci astronoma. W 1780 r. w Ratuszu Staromiejskim ustawiono odlane w brązie popiersie uczonego wykonane przez André Le Bruna na zlecenie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Źródło: teksty dr Ewy Bojaruniec, dr Janusza Dargacza i dr Piotra Paluchowskiego
do wystawy „Jan Heweliusz i Gdańsk jego czasów” w Muzeum Historycznym Miasta Gdańska w 2011 r.
Ilustracja: Daniel Schultz, Portret Jana Heweliusza
ze zbiorów Polskiej Akademii Nauk Biblioteki Gdańskiej